____________________________

O Komisji Hydrologicznej PTG

Tekst na temat Komisjii Hydrologicznej PTG [link]

CEL ISTNIENIA

Zakres merytoryczny działań Komisji Hydrologicznej PTG obejmuje:
- organizowanie ogólnopolskich konferencji hydrograficznych przez poszczególne ośrodki akademickie,
- podejmowanie zespołowych prac badawczych kończących się publikacją,
- wymianę doświadczeń, a także inspirowanie opracowań z zakresu dydaktyki hydrologii,
- wspieranie udziału hydrologów na ogólnopolskich zjazdach PTG z jednoczesną prezentacją tematyki wodnej w wyodrębnionych sekcjach hydroklimatologicznych.
W zespołowych pracach badawczych Komisji może uczestniczyć każdy hydrolog, niezależnie od przynależności do PTG. Decydującym w tym przypadku jest wkład merytoryczny, jaki dany uczestnik wnosi w zainicjowany przez Komisję temat.

HISTORIA KOMISJII HYDROLOGICZNEJ

1. Pojawienie się idei powołania Komisji: Irena Dynowska – konferencja naukowa w Gdańsku pt. „Hydrografia Polski w ostatnim dwudziestoleciu” (8-10 października 1965 r.).

2. Powołanie Komisji Hydrograficznej Polskiego Towarzystwa Geograficznego – 6 listopada 1965 r. – Wrocław (uchwała Zarządu Głównego PTG).

3.  Przewodniczący Komisji:
 - prof. dr hab. Tadeusz Wilgat, lata1965-1975
- prof. dr hab. Irena Dynowska, lata 1976-1990
- prof. dr hab. Andrzej T. Jankowski, lata 1990-2007
- prof. dr hab. Joanna Pociask-Karteczka, lata 2007-2014
- prof. dr hab. Paweł Jokiel, lata 2014-2022
- prof. dr hab. Mirosław Żelazny, od 2022

4. Sekretarze Komisji:
- dr Helena Werner-Więckowska, lata 1965-1981 (od 1981 r. Honorowa Przewodnicząca Komisji)
- prof. dr hab. Małgorzata Gutry-Korycka, lata 1981-1994
- prof. dr hab. Stanisław Czaja, lata 1994-2007
- dr Tomasz Bryndal, lata 2007-2014
- dr hab. Edmund Tomaszewski, prof. UŁ, lata 2014-2022
- dr Anna Bojarczuk, od 2022

5. Przyznanie dr Helenie Werner-Więckowskiej przez Zarząd Główny PTG godności Honorowej Przewodniczącej – 1981 r.

6. Zmiana nazwy Komisji z Hydrograficznej na Komisję Hydrologiczną – walne Posiedzenie Delegatów podczas 46 Zjazdu PTG w Rynii – wrzesień 1997 r.

ZESPOŁOWE PRACE BADAWCZE KOORDYNOWANE PRZEZ KOMISJĘ HYDROLOGICZNĄ

Wpływ zbiorników retencyjnych na środowisko geograficzne w Polsce
Temat koordynowany przez Jerzego Cyberskiego i Irenę Dynowską, zrealizowany został w postaci 8 artykułów opublikowanych w zeszycie trzecim Czasopisma Geograficznego z 1984 roku, stanowiących syntezę wiedzy w zakresie wpływu zbiorników retencyjnych w Polsce na: zmiany reżimu odpływu, wody podziemne, stosunki klimatyczne, reżim termiczny rzek, procesy akumulacyjno-erozyjne i biologię środowiska wodnego oraz strukturę społeczno-gospodarczą ich otoczenia (I. Dynowska, 1984, s. 288).

Antropogeniczne uwarunkowania zmian odpływu i reżimu rzek w różnych regionach Polski
Temat realizowany był przez zespół w skład którego weszli pracownicy pięciu geograficznych ośrodków badawczych, tj. Krakowa, Poznania, Lublina, Sosnowca i Łodzi. Rozpoczęcie prac w tym zakresie wymagało dokonania wcześniejszego przeglądu stosowanych metod umożliwiających ocenę antropogenicznych zmian odpływu. Przegląd tych metod został przygotowany przez I. Dynowską, A. T. Jankowskiego, R. Soję i przedstawiony na ogólnopolskim Zjeździe PTG w Lublinie w 1984 roku oraz opublikowany w Folia Geographica w 1985 roku. Kilkuletnie prace zespołu, kierowanego przez I. Dynowską uwieńczone zostały zespołową publikacją w 1989 roku w czwartym zeszycie „Dokumentacji Geograficznej” zatytułowanej zgodnie z podjętym tematem. Na całość pracy składa się sześć artykułów traktujących o zmianach odpływu rzecznego w wyniku: „...zmian użytkowania ziemi, regulacji rzek, melioracji rolnych, przerzutów wody, poboru i zrzutu wód komunalnych, przemysłowych i wód dołowych z kopalń, jak też oddziaływania leja depresyjnego na odpływ podziemny”. (A. T. Jankowski, 1993, s. 68).

Antropogeniczne i naturalne tendencje rozwoju jezior i mokradeł  w Polsce
Tematyka ta wyłoniła się przy okazji rozpoczęcia badań nad ewolucją środowiska geograficznego Polski. Kierowanie pracami zespołu powierzono prof. Zygmuntowi Churskiemu. Wstępne wyniki prac przedstawione zostały na konferencji hydrograficznej w  Toruniu-Bachotku w 1988 roku i opublikowane w materiałach tejże konferencji  „Naturalne i antropogeniczne przemiany jezior i mokradeł w Polsce” (1988), natomiast ostateczna ich wersja stanowi obszerny fragment przygotowanej i opublikowanej w 1993 roku pod redakcją prof. I. Dynowskiej pracy nt. „Przemiany stosunków wodnych w Polsce w wyniku procesów naturalnych i antropogenicznych”, stanowiącej efekt realizacji problemu CBPB 03.13 finansowanego przez IGPZPAN.

Dziejowe przemiany stosunków wodnych na obszarach zurbanizowanych
Temat podjęty został przez Komisję Hydrograficzną w 1991 roku, koordynowany przez prof. A. Kanieckiego z Poznania. W temacie uczestniczyli członkowie Komisji oraz specjaliści z innych dziedzin (architekci, planiści oraz przedstawiciele Uniwersytetu im. M. Lutra z Halle (Niemcy). Celem prac była ocena zmian stosunków wodnych, jakie zachodziły na obszarach miejskich podczas ich rozwoju. Realizacja tematu odbywała się w ramach badań własnych poszczególnych autorów, bowiem nie udało się pozyskać specjalnych funduszy, zatem prace koncentrowały się na analizie istniejących materiałów archiwalnych: kartograficznych, archeologicznych, historycznych oraz rekonstrukcji warunków hydrologicznych obszarów miejskich w różnych okresach czasu. Prace były prezentowane na zorganizowanych w Poznaniu seminariach w latach 1993, 1994 i 1995, a pełne ich teksty, po uzyskaniu dofinansowania ze strony KBN, opublikowano w 1996 roku w postaci zwartej publikacji przygotowanej pod red. A. T. Jankowskiego i A. Kanieckiego. Godnym odnotowania jest fakt, że A. Kaniecki – członek Komisji Hydrologicznej, opublikował w 2004 roku – co prawda nie z inspiracji Komisji, monumentalne i jak dotychczas jedyne dzieło z zakresu hydrologii urbanistycznej, wskazujące na rolę wody w kształtowaniu się przestrzeni miejskiej zatytułowane „Poznań – dzieje miasta wodą pisane”.

Antropogeniczne zmiany jakości wód
Temat badawczy zainicjowany w 1995 r. i koordynowany przez J. Burcharda, B. Jańca i M. Ziułkiewicza. Komisja włączyła się w organizację łódzkich Ogólnopolskich Konferencji „Chemizm opadów atmosferycznych, wód powierzchniowych i podziemnych” w charakterze współorganizatora, czego konkretnym pokłosiem są cztery tomy publikacji (w tym trzy wydane pod red. J. Burcharda oraz czwarty pod red. M. Ziułkiewicza) i dwa opublikowane opracowania, stanowiące streszczenia wygłoszonych referatów, przygotowanych też pod red. J. Burcharda.

Zagadnienia dydaktyki hydrologii
W początkowym okresie działalności Komisji dużo uwagi poświęcono wymianie doświadczeń z zakresu dydaktyki hydrologii. Odbyło się kilka posiedzeń, na których przedyskutowano program specjalizacji z zakresu hydrologii na studiach geograficznych, omówiono merytoryczny i metodyczny zakres prowadzonych ćwiczeń kameralnych (H. Więckowska, 1970 - Konferencja w sprawie ćwiczeń z hydrologii), głównie w oparciu  o przygotowane wcześniej skrypty: autorstwa I. i J. Dynowskich (1971) - Ćwiczenia z hydrografii dla geografów oraz zespołu pod red. Z. Mikulskiego (1977) - Przewodnik do ćwiczeń z hydrografii, a także praktyk terenowych (H. Więckowska, 1971 - Konferencja w sprawie praktyk studenckich). Podjęto też dyskusję nad programem studiów geograficznych, a wnioski odnoszące się do dydaktyki hydrologii przesłano do Głównej Komisji Programowej Ministerstwa Szkolnictwa Wyższego. Poszerzono zakres zajęć z hydrologii, co znalazło swój wyraz w przygotowaniu dwóch skryptów, a mianowicie: autorstwa E. Bajkiewicz-Grabowskiej, A. Magnuszewskiego i Z. Mikulskiego (1987) - Przewodnik do ćwiczeń z hydrologii ogólnej oraz przygotowanego pod red. A. T. Jankowskiego (1995) - Hydrologia. Przewodnik do ćwiczeń. Dokonano wymiany zakresu treści prowadzonych wykładów i ćwiczeń z hydrologii w poszczególnych geograficznych ośrodkach uniwersyteckich. Zasadniczym i znaczącym osiągnięciem w zakresie dydaktyki hydrologii był przygotowany pod red. M. Gutry-Koryckiej i H. Werner-Więckowskiej przez zespół hydrologów Przewodnik do hydrograficznych badań terenowych (1996). Wydawnictwo to jest podstawowym kompendium  metodycznym prowadzenia hydrograficznych prac terenowych, jak również stanowi uzupełnienie instrukcji kartowania hydrograficznego. Niezależnie do tego wydawnictwa członkowie Komisji, choć nie z bezpośredniej jej inspiracji, podjęli się trudu napisania podstawowych podręczników z zakresu problematyki hydrologicznej, które ukazały się nakładem zarówno wydawnictw centralnych, jak też regionalnych, w tym uniwersyteckich. Można tu wymienić m.in. opracowania autorstwa: I. Dynowskiej i A. Tlałki (1982) - Hydrografia, E. Bajkiewicz-Grabowksiej i Z. Mikulskiego (1993) – Hydrologia ogólna, E. Bajkiewicz-Grabowskiej, A. Magnuszewskiego i Z. Mikulskiego (1992) - Hydrometria, W. Chełmickiego (1997, 1999, 2001) – Degradacja i ochrona wód (cz. I – jakość, cz. II – zasoby), Woda – zasoby, degradacja, ochrona, A. Choińskiego (1985) - Wybrane zagadnienia z limnologii fizycznej Polski, jak również prace zespołowe pod red. J. Pociask-Karteczki (2003) - Zlewnia – właściwości i procesy oraz W. Lange (1993) – Metody badań fizycznolimnologicznych. W 2012 roku ukazała się monografia pod redakcją R. Bogdanowicza, P. Jokiela i J. Pociask-Karteczki, zatytułowana Wody w parkach narodowych Polski, a przygotowana przy udziale geografów, przyrodników i praktyków z różnych ośrodków badawczych i parków narodowych. W 2017 roku pod auspicjami i przy udziale członków Komisji Hydrologicznej PTG, a pod redakcją P. Jokiela, W. Marszelewskiego i J. Pociask-Karteczki, powstało wieloautorskie dzieło zatytułowane: Hydrologia Polski, które jest pierwszym od ponad 60. lat podręcznikiem do nauczania tego przedmiotu na wyższych studiach geograficznych, rolniczych i inżynierskich.

Działalność wydawnicza
Bibliografia hydrologiczna, określana jako „Hydrografia polska”, jest szczegółową informacją o problematyce badawczej z zakresu hydrologii w poszczególnych geograficznych ośrodkach akademickich oraz placówkach PAN (w Krakowie i Toruniu). Ma charakter informacyjny, stanowiąc informator bibliograficzny, bowiem każdy tom zawiera krótką charakterystykę tematyki badawczej ośrodka, obsadę personalną, pełny wykaz opublikowanych prac, a także opracowań niepublikowanych (np. ekspertyz, opinii czy opracowań zleconych.) oraz spis zrealizowanych prac magisterskich. Z inspiracji Komisji wydano cztery tomy „Hydrografii”, do których należy dodać tom wydany staraniem PTG jako pokłosie konferencji naukowej w Gdańsku w 1965 r., poświęconej dorobkowi hydrogeografii w dwudziestoleciu 1946-1965. Dotychczas wydano następujące tomy bibliografii hydrograficznej:
- Hydrografia polska w dwudziestoleciu (red. T. Wilgat), 1966, PTG Warszawa, ss. 155,
- Hydrografia polska 1966-1975 (red. M. Żurawski), 1977, KH PTG, Warszawa – Poznań, ss. 223,
- Hydrografia polska 1976-1980 (red. A. Kaniecki), 1990 UAM – KH PTG, Poznań, ss. 101,
- Hydrografia polska 1981-1990 (red. A. T. Jankowski), 1991, UŚ – KH PTG – Fundacja dla UŚ, Sosnowiec, ss. 223,
- Bibliografia hydrologiczna ośrodków geograficznych ze szczególnym uwzględnieniem woj. katowickiego (red. A. T. Jankowski), 1998, WNoZ UŚ – KH PTG – NFGW – IMGW – WFOSiGW, Katowice – Sosnowiec, ss. 150.

Komisja Hydrologiczna współuczestniczy w opracowaniu i wydawaniu kolejnych tomów, ukazujących się przy okazji cyklicznych konferencji hydrologicznych jako seria Monografii Komisji Hydrologicznej PTG. Dotąd ukazały się cztery takie tomy (2012, 2014, 2015, 2017).

WSPÓŁUDZIAŁ KOMISJI HYDROLOGICZNEJ W PRACACH BADAWCZYCH

Problematyka limnologiczna
Z inicjatywy Komisji Hydrologicznej powołano ogólnopolski zespół badający wpływ antropopresji na zbiorniki wodne, a kierowanie pracami zespołu powierzono A. Choińskiemu z Poznania oraz W. Langemu z Gdańska. Efektem pracy zespołu było zorganizowanie przez Zakład Hydrologii i Gospodarki Wodnej IGF UAM w Poznaniu konferencji w dniu 2.12.1997 nt. „Wpływ antropopresji na jeziora”. Pojawiły się inicjatywy wydawnicze związane z Towarzystwem Geograficznym oraz Komisją Hydrologiczną w zakresie problematyki limnologicznej, do których zaliczyć można monografie zbiorników Kozłowa Góra (2003), Dziećkowice (2004) oraz dwa opracowania zbiorowe odnoszące się do jezior i sztucznych zbiorników wodnych, przygotowane pod red. A. T. Jankowskiego i M. Rzętały ("Jeziora i sztuczne zbiorniki wodne – funkcjonowanie, rewitalizacja i ochrona" - 2004 i "Jeziora i sztuczne zbiorniki wodne – procesy przyrodnicze oraz znaczenie społeczno-gospodarcze" - 2005).

Problematyka krenologiczna
Ze względu na niezadowalający system rozpoznania krenologicznego Polski, zdecydowano powrócić do tej problematyki badawczej. Wyraźnym krokiem w tym względzie było organizowanie w 1997 roku ogólnopolskiej konferencji w Łodzi na temat „Źródła, ich rola w środowisku i znaczenie gospodarcze”, a wybrane prace publikowane zostały w postaci odrębnego zeszytu przygotowanego pod red. Z. Maksymiuka w wydawnictwie Uniwersytetu Łódzkiego (1997). Również druga ogólnopolska konferencja poświęcona problematyce krenologicznej zorganizowana została w ośrodku łódzkim w 2006 roku, a wygłoszone wystąpienia ukazały się w specjalnym monograficznym tomie nt. „Źródła Polski – wybrane problemy krenologiczne" przygotowanym pod red. P. Jokiela, P. Moniewskiego i M. Ziułkiewicza, wydanym w 2007 roku również przez Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego.

Mapy Hydrograficzne Polski
Członkowie Komisji Hydrograficznej, byli związani z ideą kartowania hydrograficznego (1:50 000) już w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku. Wprowadzenie metody szczegółowego kartowania hydrograficznego spowodowało wyraźne ożywienie badawcze w zakresie obiegu wody w zlewniach. Na fakt ten wskazuje T. Wilgat (1971) podczas poświęconej właśnie prezentacji wyników kartowania konferencji Komisji Hydrograficznej w Krakowie w 1971 roku. Po okresie pewnego zastoju w latach siedemdziesiątych działań związanych z mapą hydrograficzną, nastąpił w roku 1980 powrót do idei kartowania hydrograficznego, którego inicjatorem był prof. Michał Żurawski z Poznania (ówczesny zastępca przewodniczącego Komisji). Przygotowano kilka wersji instrukcji opracowania mapy, a po jej ostatecznym przyjęciu, wdrożono ją w 1985 roku do praktyki (Kaniecki, Schwartz, 1989). Przyjęto też, że nadzór merytoryczny nad mapą sprawować będzie Komisja Hydrograficzna, a przedstawiciele poszczególnych ośrodków akademickich podjęli się opieki merytorycznej nad arkuszami obejmującymi tereny ich zainteresowań badawczych (A. T. Jankowski, 1993, s. 69). Po śmierci prof. M. Żurawskiego w 1985 roku głównym koordynatorem prac nad mapą hydrograficzną z ramienia Komisji został prof. A. Kaniecki, który funkcję tę pełni do chwili obecnej. Aktualnie w sytuacji gospodarki rynkowej związek Komisji Hydrologicznej z wykonywaniem mapy jest coraz luźniejszy. Co prawda, autorami komentarzy poszczególnych arkuszy oraz ich konsultantami merytorycznymi są nadal członkowie Komisji Hydrologicznej, podobnie jak zespół autorów treści merytorycznej, kolejnych wydawanych instrukcji opracowania mapy też rekrutuje się z członków Komisji (np. z 1997 czy 2005 roku), to jednak inicjatywę wykonawczą i koordynującą  przejął Główny Urząd Geodezji i Kartografii, a przede wszystkim Główny Geodeta Kraju. Należy też dodać, że w momencie włączenia mapy do podstawowego zasobu informacji o terenie, jej znaczenie wzrosło, a wprowadzenie jej wersji numerycznej równolegle do analogowej (papierowej) tę pozycję jeszcze ugruntowało. A ponadto, łatwość bieżącej aktualizacji prowadząca do systematycznie uzupełnianej bazy danych, spowodowało, że mapa spełniając podstawowe funkcje GIS, stała się istotnym źródłem informacji o dynamice i zasobach wodnych.

Zestawiono na podstawie:
- Jankowski A.T., Pociask-Karteczka J., 2010, Rola Komisji Hydrologicznej Polskiego Towarzystwa Geograficznego w badaniach stosunków wodnych w Polsce [w:] Woda w badaniach geograficznych, (red.) Ciupa T., Suligowski R., IG UJK, Kielce
- Jokiel P., 2018, Komisja Hydrologiczna Polskiego Towarzystwa Geograficznego, [w:] Polskie Towarzystwo Geograficzne w setną rocznicę działalności., T. 3: Historia Komisji Tematycznych PTG, (red.) Sobczyński M., Wyd. UŁ, Łódź

---